"İki yıl önce bir iftar yemeğine davet edilmiştim. Birkaçını Ezher mezunu genç arkadaşların oluşturduğu 10-15 kişilik grup ile iftar sonrası sohbet ettik. Konu: Tasavvuf merkezli ihtilaflar. Orada Ehl-i Tasavvuf ile İbn Teymiyye'nin temsil ettiği ve başını çektiği -günümüzde "Selefîlik" olarak ifade edilen- ekol arasındaki ihtilafların günümüze aktarılmasında bugünün müslümanı için herhangi bir fayda görmediğimi dilimin döndüğünce anlatmaya çalışmıştım.
"Ağırlıklı olarak tercüme kültürü üzerine bina ettiğimiz, derinlikten, takvadan ve kardeşlik ruhundan uzak, hizipleşmeye meyyal İslam anlayışının, bu türlü meseleleri -sonuçlandırmak şöyle dursun- taşımaktan bile uzak olduğunu söyledim ve şöyle dedim:
"Bugün kendi iç bünyemizin sağlıklı bir yapıya kavuşabilmesi için yapılması gereken en önemli ve öncelikli şey, farklı gruplara mensup bireylerin, bir araya geldikleri ortamlarda önce ihtilaflarını gündeme getirerek karşılıklı nefreti, itham anlayışını ve dolayısıyla hizipleşmeyi beslemek yerine, "paylaştıkları görüşleri" gündemde tutarak bu alanı genişletmek ve böylece kardeşlik ruhunu yakalamaktır.
"Unutmayın ki, herkesin kafasında kendi İslam anlayışını tesis eden ve besleyen bir şablonu var. Siz bu şablonu mutlaklaştırarak İslam'ı kendi doğrularınızdan ibaret görmekle, karşınızdaki insanlara da doğal olarak böyle bir "hak" tanımış oluyorsunuz..." (1)
Kıymetli müellif ve ilim adamı Doç. Dr. Ebubekir Sifil'den naklettiğimiz bu satırlar, bu yazı dizisi ile ulaşmaya çalıştığımız nihaî neticeyi özetlemekte, ümmetin bugün hararetle sahip olması gereken basiret ve feraset vasatını hülasaten anlatmakta.
Meşhur Hindistanlı Hanefî alimlerden, hadis ve fıkıh dallarında otorite ve ehl-i tasavvuf bir zat olan Zafer Ahmed et-Tehânevî (r.a.), Hanefî fıkhının hadis temelini ortaya koymak maksadıyla "hadis fıkhı" içerikli İ'lâu's-Sünen isimli hacimli bir eser kaleme almıştı. Tehânevî merhum, bu eserinin mukaddimesinde, İbn Teymiyye'nin "reddu'ş-şems" ile ilgili bir rivayeti reddettiğini, (2) bu rivayeti nakleden İmam Tahâvî hakkında ise ileri geri konuştuğunu (3) söylüyordu: "Allah'a yemin ederim ki Tahâvî'nin hadis ilmindeki derecesi, İbn Teymiyye'nin derecesinden binlerce defa yüksektir. İbn Teymiyye nerede, Tahavî'nin ayağının tozu olmak nerede..."
Tehânevî merhum'un kıymetli talebesi merhum Abdülfettah Ebû Gudde bu eseri muhteşem ta'liklerle neşretme çalışmaları esnasında Tehânevî'nin yukarıdaki ifadelerine rastladı. Malum, Ebû Gudde merhum İbn Teymiyye'ye büyük bir saygı besleyen ve ondan etkilenmiş bir allame idi. Hocası Tehânevî'ye bir mektup yazarak bu ifadesi ile ne anlatmak istediğini sordu. Tehanevî'nin cevabı, tüylerimi diken diken etti:
"Ben arkadaşlarımdan birisine o ifademin üstünü çizmesini ve eserimden çıkarmasını söylemiştim. Ancak o bunu unutmuş; bana da onu hatırlatmamı şeytan unutturdu. O ifademin üzerini siz çizin ve kenarına şöyle yazın: Müellif bu ifadeden rücu etmiştir. Bu ifade bir kalem sürçmesi neticesi yazılmış. Müellif, İslam imamları hakkında edepsizlik ettiği için Allah'a tevbe istiğfar etmektedir ki, o imamlardan birisi de Şeyhülislam İbn Teymiyye el-Harrânî'dir. Allah Teala ona rahmet eylesin, onu ve bizi selamet yurdu olan cennete koysun."(4)
Ulemanın birbirleri arasındaki bu nezaket ve hassasiyet ölçüsünü biz Müslümanların günlük hayata taşıyamıyor oluşu, lakin bununla birlikte birbirlerine karşı nezaketi mübalağa edecek kadar hassas davranan alimlerin izinden yürüdüğünü iddia etmesi garabet değil de nedir?
Şeyhülislam Ebussuûd Efendi'ye soruldu: "Bir kimse Şeyh Muhyiddin'in Fusûsu'l Hikem'i Şerîatden hâriçtir, halkı idlâl için bunu tasnîf etmiştir, bunu mutâlâa eden mülhiddir, dese ona ne lâzım gelir? El-Cevâb: Evet... O kitapta Şerîata mübâyin kelimât vardır, bâzı mutasallifler bu kelimeleri Şer'a ircâ için tekellüfde bulunmuşlardır, lâkin biz teyakkun etmiş bulunuyoruz ki, bunları bâzı yahûdiler Şeyh'e -kuddîse sirruhû- iftirâ etmişlerdir. Binâenaleyh o kelimelerin mütâlâsını terk ile ihtiyatda bulunmak vacibdir. Zâten bundan nehiy husûsunda emr-i Sultânî de sâdır olmuştur, artık her vechile ictinab icâb eder." (5)
Ben, Şeyh-i Ekber Muhyiddin İbn Arabî'nin (k.s.) velayetine ve Allah katında makbul bir zat olduğuna inanmakla birlikte istikamet sahibi ulemanın Kur'an ve Sünnet'ten istinbat ettiği sahih Ehl-i Sünnet akidesine bağlılığım dolayısıyla kendisine isnad edilen aykırı görüşlerin hiçbirini benimsemiyorum ve reddetmekte tereddüt etmiyorum. Bunlara İmâm-ı Rabbânî'nin bahsettiği üzere, seyr-i sulûkta takıldığı bir merhale neticesinde algı dünyasının ve düşüncelerinin olumsuz etkilenmesi gözüyle bakıyorum ki İmâm-ı Rabbânî'nin söylediğine göre bunlar müctehidin ictihadı mesabesindedir. Kaldı ki güvenilir otoritelerin tahkikiyle bu görüşlerin O'nun kitaplarına sonradan sokuşturulduğunu ispat eden veriler de ortada iken bu sözlerinden dolayı İbn Arabî merhumu rencide etmemi gerektirecek herhangi bir sebep ve bunda da ümmetim adına herhangi bir fayda görmüyorum. Bu durumda Fusûs'ta meşhur olduğu üzere "Firavun'un imanı" ve "cehennem azabının bir gün son bulacağı" gibi Ehl-i Sünnet'e mugayir görüşleri değil, İbn Arabî'nin; "Bu günahkarlar, hepsi cehennemde olan ve oradan çıkamayacak olan dört zümredir. Bunlar Firavun vb. gibi rabb olduğunu iddia edip Allah'ın rabliğini reddederek Allah'a karşı büyüklenenlerdir. Firavun şöyle demişti: "Ey topluluk! Benden başka bir ilâhınız olduğunu bilmiyorum" Bir keresinde ise şöyle söylemişti: "Ben sizin en büyük rabbinizim." Burada gökte kendisinden başka ilâh olmadığını kasteder. Nemrut ve diğeleri de böyledir. (ebediyyen cehennemliktir.)" (6) gibi cümlelerini muhatap ve esas kabul ediyorum.
Aynı şekilde, Şeyhülislam İbn Teymiyye (r.a.)'in zühdüne, takvasına, ilmine ve cihadına şahitlik ediyorum. Onun kitaplarında var olduğuna dair ilm-i yakin sahibi olduğum teşbih-tecsime varacak kadar aşırı görüşlerinden dolayı da kendisi için Allah'tan mağfiret diliyorum. Zira "Muhammed Zâhid el-Kevserî Örneği" başlığı altında incelediğim üzere İbn Teymiyye bu görüşlerini kendiliğinden uydurmuş değildir, bu tür görüşleri izhar ettiği her yerde daima bir delile dayanır. Bu delillerin delâleti ve sübûtu, o bölümde de incelediğimiz üzere son derece tartışmalıdır. Zaten bir insan olduğu için İbn Teymiyye'nin de hatadan korunmuş olamayacağı ebediyyen mer'î olan bir hakikattir. Lakin zühdünü, takvasını, cihadını tüm ümmete isbat etmiş ve cenazesine elli binden ziyade mü'minin iştirak ettiği bir alimi İslam dairesi dışında görerek henüz kendi içinde toparlanamamış Ehl-i Sünnet gövdesini yeni tefrikalarla yıpratmamı gerektirecek bir sebep olamaz...
Geçmişte defalarca tartışılmış, hakkında tezler ileri sürülmüş, karşı tezler üretilmiş, cevaplar verilmiş, o cevapların da cevapları verilmiş bir konuyu, dünyanın dört bir yanında Allah ve Rasulünün düşmanları tarafından ümmetin kanının oluk oluk akıtıldığı bir zamanda dahi sürdürmenin ve enerjimizi ve mesaimizi buna harcamanın en azından Allah'a karşı şükürsüzlük ve nankörlük olduğunu düşünüyorum. Bunun için de mümkün olduğunca hem Selefîlerin hem de Sûfîlerin kadrini teslim ettiği istikamet sahibi alimlerden örnekler vererek meseleyi netliğe kavuşturma gayesi güttüm. Referanslar çoğaltılabilir elbette. Bu ümmetin İbn Dakîk el-Iyd, İbnu'l-Hümâm, Cemalüddin Zeylâî, Takiyyüddin Sübkî, Tacüddin Sübkî, Irâkî, Alaüddin Buhârî, Zafer Ahmed Tehânevî, Muhammed Enver Şah Keşmirî, İbn Hacer Askalânî, İbn Hacer Heytemî, Aliyyü'l-Kârî, Ahmet b. Zeynî Dahlân, Yusuf ed-Dicvî, Abdülfettah Ebû Gudde, Bediüzzaman Said Nursî, Muhammed Ebû Zehra ve daha niceleri gibi denge insanlarından da öğrenecek çok şeyi vardır elbette. Lakin araştırmamın öngördüğüm muhtevasını aşmaması için bu alimlerin konuyla ilgili görüşlerini açma fırsatı bulamadım.
Her alim ve abid gibi İbn Arabî'nin de, İbn Teymiyye'nin de yanıldığı noktalar olabileceğini unutmamak mühimdir. Dolayısıyla koca bir tasavvuf dünyası adına İbn Arabî'ye isnad edilen aykırı görüşleri sırf bir tasavvuf büyüğü olduğu için savunmanın hiçbir faydası yoktur, zararı ise pek çoktur. Sahih bir tasavvuf çizgisine sahip olmak için önümüzde İmâm-ı Rabbânî örneği vardır. Aynı şekilde Selef-i sâlihînin yolunu takip etmek için bir Selef imamı olan İmâm-ı Â'zâm Ebû Hanîfe Hazretlerinin şiddetle eleştirdiği teşbih-tecsim yanılgısına düşmek zorunda değiliz. Sahih bir itikad sahibi olmak için de önümüzde İmam Ebû Hanîfe'nin çizgisini devam ettiren bir Selef devamı olarak İmâm Tahâvî örneği vardır...
Sûfiyye ile Selefiyye ve bu ekollerin sembol isimleri ve takipçileri arasındaki kadim ihtilafı bitirmek adına "İbrahim (a.s.)'ın ateşine su taşıyan karınca" kabilinden kaleme alınan bu yazı dizisinin hayırlı neticelere vesile olmasını Allah'tan dilerim...
Uyanışın ve dirilişin ilk merhalesi, sahih bir itikaddır. Tefrikalara ve ayrışmalara engel olabilmek için atmamız gereken ilk adım da buna sahip olmaktır. Allahu Teala, ümmetimize rahmet etsin, bizleri bağışlasın ve cennetinde buluştursun. Bizleri gereksiz tefrikalardan ve hayırsız mesailerden muhafaza eylesin.
Alemlerin Rabbi Allah'a sonsuz hamd-ü senalar, O'nun Rasulü Hazret-i Habib-i Kibriya Muhammed Mustafa Efendimize, O'nun âline ve ashabına salat-ü selam olsun...
Muhammed Yakup Altuğ
Dipnotlar:
(1) Ebubekir Sifil, İslam ve Modern Çağ, 1/67-68
(2) Minhâcu's-Sünne, 4/186 vd.
(3) Tehânevî, Kavâid fî Ulûmi'l-Hadîs, s. 441
(4) Tehânevî, Kavâid fî Ulûmi'l-Hadîs, s. 442, Abdülfettah Ebû Gudde ta'lik ve tahkikiyle, İdâretu'l-Kur''an ve'l-Ulûmi'l-İslâmiyye, Karaçi.
(5) Ömer Nasuhi Bilmen, Tabakâtu'l-Müfessirîn, 2/515
(6) el-Fütûhâtu'l-Mekkiyye, 2/412 (62. Bab)
8 Kasım 2015 Pazar
6 Kasım 2015 Cuma
İbn Arabî ile İbn Teymiyye İhtilafına Yaklaşımlar - 9 (Alimlerden Örnekler - 4)
ŞEYHÜLİSLAM MUSTAFA SABRİ EFENDİ ÖRNEĞİ1286 (m. 1869) yılında Tokat'ta doğmuş, küçük yaşta ilim tahsiline başlamış, tahsil hayatında hızla yükselerek muhtelif mevkilerde imamlık, müderrislik yapmış, bilahare Yıldız Sarayı'nın kütüphanesinde "hâfız-ı kütûb" olarak görev almış, II. meşrûtiyetin ardından Meclis-i Meb'ûsân'a Tokat mebusu olarak girmiş, bir süre İttihatçılara meyletse de kısa süre sonra onlara karşı cephe almış, Damat Ferit Paşa hükümetlerinde 2 kere şeyhülislamlık yapmış, Sultan Vahideddin'in Sevr Anlaşması'nı görüşmek üzere topladığı saltanat şûrâsına katılmış ve anlaşmanın imzalanmasının intihar olacağını savunmuş, aynı zamanda M. Kemal Paşa'nın muazzam yetkilerle Anadolu'ya gönderilmesine karşı çıkmış ve M. Kemal Paşa'nın riyasetindeki Millî Mücadele akımına karşı tedbirler alınması gerektiğini savunmuş, isteği yerine getirilmeyince şeyhülislamlık görevinden istifa etmişti. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte 150'likler listesine girmiş, Kemalist inkılaplar neticesinde muazzez İslam dinine ve ulemaya/hoca sınıfına karşı yürütülen cadı avı zulmü sırasında ailesiyle birlikte önce Hicaz'a, sonra da İskenderiye ve Kahire'ye hicret etmiş, Kahire'ye hicretinden sonra da rahat bir hayat sürdüremeyip sık sık Mısır dışına gitmek zorunda kalıp tekrar Mısır'a dönmüş olan güzide ilim ve devlet adamı Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, 1954'te Kahire'de vefat etti. Gerek Türkiye'de, gerekse Mısır'da yayınladığı eser ve makalelerinde Müslümanların burun buruna olduğu batılılaşma, modernizm ve sekülerizm tehlikelerine karşı ciddi mukavemet göstermiş, bu yüzden de hem Kemalist rejimin en büyük düşmanı olmuş, hem de modernizm tufanının çok sert estiği Mısır'ın batılılaşma yanlısı aydınları tarafından istihza ve tenkit edilmişti. Mısır'da yaşadığı süre içerisinde bir taraftan modernist ve reformist akımlarla mücadele ederken, diğer taraftan da talebe yetiştirmiş ve başta İhvân-ı Müslimîn ve lideri Hasan el-Benna (r.a) olmak üzere sair İslami gruplarla ve zatlarla yakın ilişkiler kurmuştu. Müslümanların özünden koparılmasına engel olmak için eser ve makale neşretmekle harcadığı ömrünün yarısını da, laik cumhuriyetle birlikte İslam'a alenen kast edilirken canı pahasına buna direnmeyen milletine dargın ve mahzun yaşamıştı. Rahmetullahi aleyh...
Tüm bunların yanında Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, reformist ve modernist bir müellif olan ve enteresan bid'at görüşleriyle o günün gündeminde olan Musa Carullah Bigiyef'e "Yeni İslam Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiyyesi" adında bir reddiye kaleme almıştır. Bu eserinde, Musa Carullah Bigiyef'in "cennet ve cehennemin ebedi olmadığı" yönündeki görüşlerini eleştirir ve çürütür. Konumuzla alakalı olan kısmı ise; Musa Carullah'ın bu görüşünde hem İbn Arabî'den, hem de İbn Teymiyye'den ilham almış olmasıdır. Mustafa Sabri Efendi, Musa Carullah'ın görüşlerini dayandırdığı İbn Arabî'yi de, İbn Teymiyye ve talebesi İbnü'l-Kayyim'i de tenkit etmekte ve daha önceki yazılarda bahsettiğimiz üzere onların eserlerinde karşılaştığımız "cehennem azabının ebedi olmadığı" görüşünü akli ve nakli delillerle çürütmektedir. (4)Görüldüğü üzere bir dirayet timsali olan Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, sakıncalı ve aykırı bulduğu görüşleri sahibine bakmadan reddetmekte tereddüt etmez. Bu tutumu dolayısıyla da zihinleri aydınlatma ve uyanık tutma icraatını ifa eder.
ÖMER NASUHİ BİLMEN ÖRNEĞİ
1300 (m. 1883) senesinde Erzurum'un Salasar Köyü'nde doğan Ömer Nasuhi Efendi, Anadolu topraklarının son dönem otoritelerinden olan tefsir ve fıkıh alimidir. Muhtelif makam ve mevkilerde müderrislik ve hocalık görevleri yapmış ve 16 Haziran 1943'te İstanbul Müftülüğüne tayin edilmiştir. 30 Haziran 1960'ta (27 Mayıs darbesinden takriben 1 ay sonra) Diyanet İşleri Başkanlığına getirilmiş ve bu zor süreçte milletin din ve ibadet hayatına sahip çıkmak adına bu görevi üstlenmiş, fakat cunta yönetiminin muazzez İslam dinine yönelik tahrifat çalışmaları için kendisini kullanacaklarını fark ederek böyle bir vebale girmekten çekinip 6 Nisan 1961'de görevinden istifa etmiştir. Arkasında Kur'ân-ı Kerîm'in Türkçe Meâl-i Âlîsi ve Tefsîri, Büyük İslam İlmihâli, Hukûk-u İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kâmusu gibi hemen hemen her eve girmiş muhalled eserler bırakarak 12 Ekim 1971'de vefat etmiştir. Rahmetullahi aleyh...
Ömer Nasuhi Efendi'nin Büyük Tefsir Tarihi (Tabakâtü'l-Müfessirîn) adlı 2 ciltlik eseri, gerek İbn Arabî'ye, gerekse İbn Teymiyye'ye sahih yaklaşım adına yeterli ve doyurucu malumat ihtiva eder. Merhum bu eserinde İbn Arabî'nin hayatından, hocalarından, seyahatlerinden bahsettikten sonra kemâlât-ı zâtiyyesine dair şunları söyler:
"Endülüs diyarının, o hazin yâdı hatıralarda kalan müterip İslâm ülkesinin yetiştirmiş olduğu Şeyh-i Ekber, bir ilim ve ma'rifet güneşidir. İlmi pek parlaktır, tefekkürâtının şa'şasına nihâyet yoktur, nazarlarındaki nüfuz pek dakiktir, şiir ve edebdeki mesleki pek bedi'dir, mazhar olduğu garip tecelliyat hayretlere şâyandır, zâhirî ilimler bakımından nazirsiz bir üstazdır. Ma'nevî ilimler nokta-i nazarından misilsiz bir mürşittir. Kitaplarının binlerce sahifelerini teşkil eden yazıları, kendisinin şer'-i şerîfe son derece riâyetli, nezih i'tikatlı bir üstâz-ı kül olduğuna şâhittir. Yine kitaplarının bir çok sahifelerindeki ahlâkî, tasavvufî satırlar, kendisinin fazîlet timsâli, tasavvuf âbidesi ıtlakına lâyık bir mürşit bulunduğuna burhandır. Fakat yine kitaplarının bâzı sahifelerinde göze çarpan, dînî terbiye ile tenevvür etmiş nazarlar önünde pek kesif bir sis tabakası gibi teşekkül eden şatahat kabîlinden sayılacak birtakım mutasavvıfâne, feylosofâne yazıları da vardır ki, bunlar da birer garip muamma denilmeye lâyıktır."(5)
Bu satırların ardından Ömer Nasuhi Efendi, İbn Arabî'nin tefsir ilmindeki yerine dair bir faslın ardından O'nun hakkındaki takdir ve tenkidlere uzun sayfalar ayırır. Bu takdir ve tenkidleri üç başlık altında toplar. Buna göre ilk gruptakileri "Birinci zümreye göre Muhyiddin ibn Arabî, büyük bir âlimdir, büyük bir mürşittir, büyük bir velîdir. Dâhil olduğu her beldede meâsiri meşhur, kerâmetleri meşhuddur. Zâhirî ve bâtınî ilimlere dâir yazmış olduğu kitaplar, iktidârının vüs'atine, kendisinin Sôfiyyeden nezih, metefekkir bir zât olduğuna şehâdet etmektedir." (6) cümleleriyle anlatır. Bu zümreye dahil olan alimler arasında Kaadî Şihâbüddin Ahmed ez-Zebîdî, Şeyhü'l-Müzcâcî, Şeyh Cemalüddin Muhammed el-Kirmânî, Mecdüddin Fîrûzâbâdî, Şeyhülislam İbn Kemal, Abdürrezzâk-ı Menâvi, Celalüddîn-i Devvânî, Şeyh Abdülgânî en-Nablûsî gibi ilim ve tasavvuf erbabı büyük zatları sayar ve bu zatların bazılarının İbn Arabî'yi tebcil eden sözlerinden alıntılar yapar.
"İkinci zümreye göre Muhyiddin İbn Arabî'nin ilme, fadlen muktedir bir şahsiyet olduğu inkâr edilemez ve âhirete ne vechile gittiği de bilinemez. Fakat bir kısım sözleri vardır ki, bunlar, dînî mıkyâsa muhâliftir, bunların bir kısmı, sâhibinin fıskını, icmâa muhâlefetini, diğer bir kısmı da îman dâiresinden büsbütün çıkmasını müstelzimdir.
"Muhyiddin'in kitaplarında, bâ-husûs Fusûsu'l-Hikem'inde bu gibi bir çok sözlere tesâdüf olunuyor. Fir'avn'ın îmânına, cehennem azâbının adem-i devâmına (ebedî olmadığına) kaail bulunuyor, âbide ma'bûdiyet (kula ilahlık), mahlûka hâlıkiyet (yaratılmışa yaratıcılık) sıfatını izâfe ediyor, bütün eczâ-i kâinâta birer hıssa-i ulûhiyet ayırarak onlara krşı yapılacak ibâdetlerin Allâh'a ibâdet olacağını iddia ediyor, daha birçok sözler ki, hiçbir vechile tevcih ve te'vîli kaabil bulunmamakta. Eğer bu sözlerde bütün dînî esaslara, lisan kanunlarına, kadîm Sôfiyye hazeratının nezîh, perhizkârâne sözlerine muhâlif olmalarına rağmen te'vîl edilirse artık cihanda bâtıl hiçbir söz kalmamak, ve hiçbir bâtıl akîde bulunmamak icâb eder. Bunun netîcesinde sözler, maksatlara, hakîkatlere delâlet hassasından mahrum kalır.
"Hâsılı bu sözler sarihtir, bunları te'vîle çalışmak zâittir, bunlar bir vecd ve sekir hâlinde (kendinden geçme ve şuuru yerinde bulunmama halinde) söylenmiş şeyler de değildir. Çünkü kitaplarda yazılmış, bunların ibkaasına kaailleri tarafından çalışılmıştır. Bu sözler, ma'sum halkın temiz akîdelerini bozuyor, biz kısım kimseleri ilhâda sevkediyor, evâmir ve nevâhîye itâat kalmıyor, bunlar kendilerinde birer rubûbiyet hıssası görerek birer fir'avn kesiliyorlar. Bu hal ise hem ferdin, hem cemiyetin saâdetine, intizâmına muhâliftir.
"Bir "vahdet-i vücûd" sözüdür ki, birtakım lisanlarda deverân edip duruyor, daha ilimlerin mebâdîsinden haberdar olmayan bir nice gaafiller, işittikleri bu sözün te'sîriyle ne muzlim çukurlara yuvarlanıp gidiyorlar.
"Evet... "Vahdet-i vücûd" haktır, şu mânâya ki: bütün mükevvenât hâdistir, mahlûktur, Allâh'ın kudretiyle kaaimdir, Allâh-u Teâlâ ise ezelîdir, kadîmdir, hâlık-ı kâinattır, bizzat kadîmdir. Binâenaleyh bütün mükevvenât kendi mâhiyetine nazaran yok mesâbesindedir. Hak Teâlâ'nın varlığı karşısında âdetâ bir zıll-ı zâilden (var olmayan, gölge), bir hayalden ibârettir. Bunlar bizzat kaaim olmadıklarından kendilerinde hakîkî bir varlık şemmesi mevcut değildir. İşte bu i'tibar ile "Lâ mevcûdu illâhû = O'ndan başka varlık yoktur" denir ve Allâh'tan başka olan mevcutlar yok hükmünde tutulur. Yoksa bunların da Hakk'ın Vücûduna delâlet eden, Hakk'ın kudretiyle kaaim olan birer vücûdu vardır.
"Evet, sâlike (tasavvuf yolcusuna) bâzen seyr-ü sulûk esnâsında bir tecellî, bir vecd ve sekir hâli ârız olur, mâsivâ gözünde kaybolup kendisini de göremez bir hâle gelir, kendisine yalnız Hakk'ın şa'şaası lâyih olmaya başlar. Güneş doğduğu zaman yıldızlar gözden kaybolduğu gibi Cenâb-ı Hakk'ın tecellî nurları parlamaya başlayınca da mâsivâ göze görünmez olur, bu, bir vahdet-i vücûd değil, vahdet-i şuhûddur. Artık sâlik Hakk'tan başkasını göremeyince Allâh-u Teâlâ'yı -hâşâ- her şeyin aynı imiş gibi zanneder, diğer bir tabirle her şeyi Allah'ta mündemeç, O'nunla müttehid gibi görmek hayâline düşer. Bu hal ise bir sâlik için ilk merhaledir ve İmâm-ı Rabbânî'nin dediği gibi bir berzahdır, tehlikeli bir ibtilâdır. Vaktâ ki sâlik bu merhaleden ileri gider, nusrat-ı ilâhî de kendisini te'yîd eder, o zaman anlar ki bütün eşya, Vucûd-ı Hakk'ın -hâşâ- aynı değil, belki O'nun birer feyzidir, Kudret-i Hakk'ın taallûkiyle vücûda gelmiş birer şâhid-i rubûbiyyettir.
"Artık böyle bir sâlik, ya o ilk merhaledeki zannına göre söz söyliyerek feyz-i İlâhî'den mahrum, sukuta mahkûm olur, veya nâdim ve tâîb olarak bu mühlikeden kurtulur.
"Demek oluyor ki, böyle bir tarzda vahdet-i vücûd tecellisi muvakkattır, tekâmül mertebesinden dûn bir şuhûd hâletinden ibarettir ki, bu sâlik için bir akabe (tehlikeli geçit) demektir. Bundan geçmeyen bir sulûk sâhibi, büyük tehlikelere ma'ruz kalabilir.
"İşte Fusûs'taki sözlerin bir kısmı da sâhibinin bu mehlekelere dûçâr olduğunu göstermektedir." (7)
Bu cümlelerden sonra merhum, bu görüşe sahip zümreye dahil olan ulema arasında; Şeyh Alaüddin en-Neccârî, İzzüddin ibn Abdisselâm, Takiyyüddin ibn Dakîk, Zeynüddin el-Irâkî, İmam Ebû Hayyân, Şeyhülislam İbn Teymiyye, Allâme Taftâzânî, Aliyyü'l-Kaarî, Siracüddin el-Bülkînî, Şemsüdin el-Cezerî, Kutbüddin el-Kastallânî, Bedrüddin Muhammed b. Cemâa, Kaadî Şerefüddin, Allâme Ebû Amr b. el-Hâcib, Sa'düddin Çelebi, Şeyhülislam Ebû Zür'a, Çivizade İbrâhim Bikaaî, İmam Radıyyüddin b. el-Hayyât, Zeynüddîn el-Ezhed gibi alimleri sayar ve devamında da bu alimlerin bir kısmından İbn Arabî'yi eleştiren alıntılar yapar, bilhassa İbn Teymiyye'nin eleştirilerine geniş yer ayırır. Buna göre, bu zümreye dahil olan ulemanın hassasiyet noktası, şer'-i şerîfi muhafaza etmek ve vahdet-i vücûd görüşünün mü'minlerin itikadını sarsmasına mani olmaktır.
"Üçüncü zümreye göre Şeyh-i Ekber'in hakkında hüsn-i zanda bulunmalı, fakat kitaplarının mütâlâsını tecvîz etmemelidir. Bunlar demek istiyorlar ki:
"Muhyiddin ibn Arabî, hakîkaten büyük bir zâttır, ibâdet ve tâat husûsundaki ictihâdı, keşf ve kerâmeti menkuldür, eserlerinin birçokları Kitâbullâh'a muvâfık, ahlâkı tezhîbe hâdimdir. Fakat her nasılsa yazıları arasında hulûl ve ittihâdı gösteren birtakım satırlar da vardır, bunlar bozuk itikadlı kimselerin elinde birer sened olmuş, kendi bâtıl da'vâlarını tervîce vesîle ittihâz edilmiştir.
"Vâkı'â kadrinin celâletini inkâr kaabil olmayan Şeyh-i Ekber, bu sözlerin müteâref ma'nâlarını kastetmiştir denilemez, fakat değilmi ki bunlar yanlış telâkkîlere yol açıyor, artık böyle yanlış anlaşılmaya kaabiliyetli sözleri ihtiva eden kitapları mütâlâa, muhâtaralı bir şey olduğundan câiz olamaz. İhtiyat ve hikmet de bunu icab eder.
"Binâenaleyh biz kendisinin fazîlet ve kemâlini i'tirâf eder, velâyeti hakkında hüsn-i zanda bulunuruz, fakat bu tehlikeli eserlerin okunmasını da câiz görmeyiz." (8)
Bu satırlardan sonra Ömer Nasuhi Efendi, İmam Şa'rânî'nin iddia ettiği üzere İbn Arabî'nin kitaplarına yönelik tahrifat şüphelerinden bahseder. Devamında ise İbn Arabî'nin eserlerinden Ehl-i Sünnet akîdesine aykırılık teşkil etmeyen ve tartışılmış diğer görüşleriyle çelişen cümlelerinden alıntılar yapar. Son olarak Şeyhülislam Ebussuûd Efendi'nin, şerî'ate aykırı olan bu görüşlerin İbn Arabî'ye atılmış birer iftira olduğunu ve bu görüşlerin yazılı olduğu eserlerin okunmaması gerektiği, İbn Arabî'ye ise ta'zîm duyduğunu belirttiği fetvasını nakleder ve konuyu şöyle bağlar:
"Velhâsıl: Bu üçüncü zümrenin bu hususdaki kanâati daha sâlim, daha tehlikesizdir. Şöhreti ve fazileti Şark ve Garb'ı tutmuş, büyüklüğüne her asıra binlerce îmân ehli kaan'i bulunmuş olan bir zât hakkında bugün sû-i zanda bulunmakta hiçbir fâide yoktur." (9)
Merhum Ömer Nasuhi Efendi, aynı eserinin bir başka bölümünü de İbn Teymiyye'nin hal tercemesine ayırır. Burada da "Şeyhülislam" olarak nitelediği İbn Teymiyye'nin kudret-i ilmiyyesi ve mezhebi babında şunları söyler:
"Takiyyüddin, tefsirde, hadîste, usulde, fıkıhda, Arabiyyat'ta mütebahhir idi. Henüz yirmi yaşında yok iken tedrîse başlamış, fetvâ vermeğe ehliyet kesbetmiş, daha üstazları ber-hayât iken ulemânın büyüklerinden sayılmağa başlanmış, Şeyhülislam ünvânını ihrâza muvaffak olmuştur. ...
"Fi'l-hakîka bu zat, bir cerbeze-i ilmiyye kabîlinden olarak bâzı i'tikaadî ve amelî mes'elelerde cumhûra muhâlefet etmiş, bu hususda hakka isâbet edememiş olduğu müteaddit ulemânın tenkitleri ile, mütâlâalariyle sâbit olmuştur.
"Bâzı zevâtın iddiâsına göre Takiyyüddin, Mücessimedendir, cihete kaaildir, Arş'ın nev'an kıdemine kaanidir, kabirleri ziyarete, üç talâk ile kat'î beynûnet vukuuna âit mes'elelerle cumhûra muhâliftir, ta'mîk edildikçe isâbetsizliği sâbit olacak daha bâzı ictihadları vardır.
"İbn Teymiyye'yi tenkit eden ulemâ arasında Takiyyüddin es-Sübkî ile Şihabüddin İbn Hacer Ahmed el-Heytemî de vardır.
"Âlûsî Mahmud Efendi merhum da "Ğarâibü'l-İğtirâb" nâmındaki eserinde İbn Teymiyye'nin tecsîm ve teşbîhe kaail olmadığını kaydediyor, furûâta âit bâzı mes'eleler hakındaki kanâati ise kuvvetli şüphelerden neş'et etmiştir, bu hususda kendisi yalnız değildir, kendisinden mukaddem de bu mes'elelerde cumhûra muhâlefet edenler bulunmuştur, diyor. (10) Fi'l-hakîka, pek yüksek bir âlim olan İbn Teymiyye'nin bir kısım sözlerini bilâhare bâzı mutaassıp kimseler sened ittihaz etmiş, bunları kısmen tefsîre tabi' tutmuş, bu zâtın sarih sözlerine bakmayıp da bâzı sözlerinin lâzımını ele almış, bunları bugünkü Vehhâbiyye mezhebinin esasları meyânında göstermişlerdir. Yoksa İbn Teymiyye'nin âlim, fâzıl, müteşerri', zâhit bir zat olduğunda şüphe yoktur." (11)
Bizim bu makale serisinde yapmaya çalıştığımız üzere, hakkında olumlu ve olumsuz görüşleri gündeme getirerek bir zat hakkında sahih bir sonuca ulaşma usulünü benimseyen Ömer Nasuhi Efendi merhum, bu çalışmasını da muhteşem bir dirayetle sonuca bağlıyor. İlmiyle, takvasıyla, ahlâkıyla, zühdüyle, faziletiyle İslam ümmeti içerisinde şöhret sahibi olmuş iki zat hakkında hüsn-ü zan beslemeye, lâkin ikisinden de rivayet olunan sahih İslam akîdesine mugâyir görüşleri de reddetmeye sevk eden dehası ve ilmî vukufiyeti hayretler uyandırır. Konuyu açıklığa kavuşturmak ve doğru sonuca bağlamak açısından da belki de en değerli eserlerden birini arkasında bırakmıştır... Allah O'ndan razı olsun...
EBU'L-HASEN ALİ EN-NEDVÎ ÖRNEĞİ
6 Muharrem 1933 (24 Kasım 1914) tarihinde Hindistan'ın Uttar Pradeş eyaletinin merkezi olan Leknev şehrinde doğdu. Küçüklüğünden itibaren ilim ve tasavvuf yoğunluğu hayli fazla bir çevrede yaşadı. Hayatı boyunca duraksamadan ilmî çalışmalar yaptı, talebeler yetiştirdi, dersler yaptı, ümmetin problemlerine çözüm aramak için mesaisini harcadı. Bir âlim idi, aynı zamanda da bir mücadele ve fikir insanı... Mevdûdî'nin davetiyle 26 Ağustos 1941'de Cemâat-i İslâmî'nin kurucuları arasında yer aldı fakat daha sonra birtakım fikir ayrışmaları neticesinde Cemâat-i İslâmî ile yollarını ayırdı. Bu tarihten sonra da ümmetin muhtelif şehirlerinde ümmete hizmet maksadıyla muhtelif kurum ve kuruluşların yöneticiliğinde bulundu. Ömrünün son demlerine yaşadığı bazı sağlık sorunları neticesinde 23 Ramazan 1420 (31 Aralık 1999) tarihinde ahirete irtihal etti. Arkasında da onlarca muhalled eser ve ümmete istikamet çizecek onlarca talebe bıraktı. Rahmetullahi aleyh...
Kendisi de Çiştî şeyhi Gulâm Muhammed Bahâvelpûrî'ye intisaplı bir Sûfî olan Ebu'l-Hasen en-Nedvî, Müslüman yaşantısı ve ahlâkını tanzim etme açısından Selef-i sâlihîne sıkı sıkıya bağlı idi. Tasavvufun Ehl-i Sünnet dairesi içerisinde icrası hususunda İmâm-ı Rabbânî'nin tasavvufunu benimseyen Nedvî merhum, İmâm-ı Rabbânî'nin hayatını, mücadelesini ve tasavvufunu anlatmak üzere Müceddid-i Elf-i Sânî İmâm-ı Rabbânî adlı bir eser kaleme almıştır. Bu eserinde İmâm-ı Rabbânî'nin vahdet-i şuhûd nazariyesi bağlamında gerek İbn Arabî ve vahdet-i vücûd, gerekse İbn Teymiyye ve eleştirileri hakkında, eserinin bu konuya ayırdığı geniş bölümlerinde doyurucu hacimde bilgi vermektedir ve bu eser, yazı dizimiz boyunca sık sık başvurduğumuz bir kaynak olagelmiştir.Bu eserinde, İbn Teymiyye'nin vahdet-i vücûd görüşüne kail olan bazılarınca ortaya atılan sapkın görüşlere yönelik eleştirilerine değinmesinin ardından Nedvî şöyle der:
"Bu rastgele söylenen sözlerin, bütün haramları helal görmenin ve rûhî anarşinin sorumlusu, sünnete son derece bağlı, (12) ibadetine düşkün, haramlardan sakınan, çilekeş, mücahedeci, nefsiyle şiddetli muhasebe yapan, şeytanın hilelerine ve nefsin oyunlarına tam olarak vakıf olan Şeyh-i Ekber Muhyiddin ibn Arabî gibi ârif ve araştırmacı birisi veya onun kitaplarıdır denemez. Fakat Muhyiddin ibn Arabî'ye ait öyle tuhaf ve insanı şaşırtan sözler vardır ki, bu sözler habbeyi kubbe yapmak isteyenlerin eline koz vermektedir." (13) cümlelerinin ardından İbn Arabî'nin eserlerindeki, daha önce bahsettiğimiz birtakım görüşlerden örnekler verir. İbn Arabî başta olmak üzere vahdet-i vücûd görüşüne kail olanlara yönelik eleştirileri ve duruşları, sık sık "Şeyhülislam" olarak nitelediği İbn Teymiyye'den nakleder. Eserin temasının, İmâm-ı Rabbânî'nin vahdet-i vücûda eleştirileri ve vahdet-i şuhûd merkezli tasavvuf anlayışı olmasına rağmen Nedvî merhumun İbn Teymiyye'nin eleştirilerinden de sık sık bahsetmesi ve İbn Teymiyye'yi referans kabul etmesi çok değerli ve fikir vericidir. Buna göre Nedvî merhum, İbn Arabî'nin takvasını, mücahedesini, sünnete düşkünlüğünü teslim etmekte, bununla birlikte eserlerindeki aykırı cümleleri de "Şeyh-i Ekber" olarak nitelediği İbn Arabî'nin şahsını rencide etmeden reddetmekte, bunu yaparken de "İmâm-ı Rabbânî adına yazdığı kitabında" İbn Teymiyye'nin İbn Arabî hakkında önceki övgülerini ve sonradan yönelttiği eleştirilerini de referans olarak kabul ederek "Şeyhülislam" olarak nitelediği İbn Teymiyye'nin de otoritesini teslim etmektedir.Ebu'l-Hasen en-Nedvî merhumun bu eserinin ilgili bölümleri, konumuz üzerinde yapılmış en kapsamlı çalışmalardan biri özelliğindedir. Kendisinin imanı, ihlası, gayreti ve himmeti ile ortaya koyduğu direyetli duruş, tüm ümmete örneklik teşkil etmesi gereken bir asalet tablosudur. Allah O'ndan razı olsun...
Dipnotlar:
(1) Mevkıfu'l-Akl, 3/149
(2) Mevkıfu'l-Akl, 1/223, 242; 3/18, 361, 393; 4/216
(3) el-Esrâru'l-Hafiyye Verâ'e İlgâ'i'l-Hilâfeti'l-Osmâniyye, çev. Hilâfetin İlgasının Arka Planı, s. 43
(4) Yeni İslam Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiyyesi, Musa Carullah Bigiyef'e Reddiye, 10, 85, 134, 153, 157, 168, 169, 170
(5) Ömer Nasuhi Bilmen, Tabakâtü'l-Müfessirîn, 2/504-5
(6) a.g.e, 2/506
(7) a.g.e, 2/507-8-9
(8) a.g.e, 2/512
(9) a.g.e, 2/515
(10) Allâme Âlûsî'nin İbn Teymiyye'ye bakışına önceki makalelerimizden birinde değinmiştik. Bkz: İbn Arabî ile İbn Teymiyye İhtilafına Yaklaşımlar - 7 (Alimlerden Örnekler - 2)
(11) a.g.e, 2/545
(12) Şeyh-i Ekber; kıyası kabul etmeyen, hadisin dış mânasına göre amel eden İmam Dâvud'un Zâhirî mezhebine bağlıydı. bkz: Nedvî, İmâm-ı Rabbânî, s. 297, 4 no'lu dipnot.
(13) Nedvî, İmâm-ı Rabbânî, s. 297
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)